19°
Türkiye, son 1 haftada, 3 önemli şoka şahit oldu.
– 15 Temmuz akşamıyaşanan askeri darbe girişimi,
– S&P’nin, Türkiye’nin kredi notunu BB+’danBB’yeçekmesi,
– 20 Temmuz akşamıyapılan OHAL ilanı,
Ülke ekonomisinden, siyasete; turizmden, piyasalara her kesimi etkileyen bu 3 temel olay, önümüzdeki dönemin önemli konu başlıklarını oluşturuyor. Bunlardan, özellikle de Türkiye’nin yakın tarihinin en önemli olaylarından 15 Temmuz darbe girişimi, Avrupa’nın en dinamik ekonomisini tekrar bir çıkmaza sürükleme amacı taşıyordu. Ancak, milletin dirayeti ve desteği, iktidarın dik duruşu ve sağlam ekonomik temeller, olumsuz gelişmeleri sınırlı tuttu.
Daha büyük resimde ise: Türkiye’deve hatta tüm Avrupa’da, artık taşlar yerine oturdu derken; son dönemdeard-arda meydana gelen olaylar, demokratik sistem, politik ve finansal istikrarın geleceği ile ilgili tekrar düşünmeyi zorunlu kılıyor. Arap baharının Mısır ve Suriye’deki yıkıcı etkisi, Ukrayna krizi, Brexit ve Türkiye’deki darbe girişimi artık daha dikkatli hareket etmeyi zorunlu kılıyor. …
Hiç umulmadık bir anda ülkenin üzerinde bir kara bulut gibi çöken 15 Temmuz darbe girişimi, Sn. Cumhurbaşkanı’nın, hükûmetin, siyasi partilerin ve kamu kurumları ile halkın cesur ve kararlı duruşu ile akamete uğradı. Bu ülkeninkadirşinas insani, girişimin ilk saatlerinden; bertaraf edildiği ana dek, kahramanlık destanıyazdı.
Diğer yandan, kredi derecelendirme şirketi S&P, Türkiye’nin kredi notunu politik belirsizlikleri bahane göstererekdüşürdü. Not görünümü ise negatifte. S&P, 2012’den bu yana, Türkiye ile kredi notu ile ilgili herhangi bir anlaşmasıolmadığı halde,kredi notumuzuderecelendirmeye devam ediyor. Üç büyük rating kuruluşundan S&P, Fitch ve Moodys’in aksine, Türkiye’nin notunu hep yatırımyapılabilir seviyenin altında tutuyor.S&P, darbe girişiminin hemen 3 günsonrası, ani not düşürme kararı ile, attığı adımların ideolojik altyapısınınolabileceğişüphesiniartırmış oldu.
Diğer yandan; OHAL, şüphesizhiç kimsenin arzu etmediği bir durum. Ancak, gerekli görüldüğünde, işlerin yolunda gitmesi için zorunlu da olabiliyor.İlan edilen OHAL, sadece 3 aysürecek ve demokrasi, hukuk ve özgürlüklerden ödün verilmeyeceği garantisi ile uygulamaya geçiyor.Öncekilerin aksine, bu OHAL ile demokratik rejimin, hukuk ilkelerinin ve temel hak ve özgürlüklerinönündeki engellerin önünegeçilmesiiçinfırsatyakalanmış olacak. Gerekli adımların ivedilikle atılmasıiçinfırsatyakalanmış olacak. Sn. Şimşek’in ifadesiyle, ekonomi ve işpiyasalarınıhiçbirşekilde etkilemeyecektir.
Yukarıda sıraladığımız şokların olası etkileri:
– Kredi notu düşüşü,ülke risk primlerini yükseltirken; OHAL ekonomiyle ilgili belirsizlikleri bir nebze artıracaktır,
– Dışborçların, özellikle de özelsektörborçlarının, ödenmesindekısmi sıkıntılar yaşanabilir,
– Artan ülke risk algısınaparalel; dışfinansmanınülkeyeakışında bozulmalaryaşanabilir,
– Özellikle de bankacılık hisseleri üzerinden, Borsa’ya sınırlı olumsuz etkileri bir süre daha devam edecektir. Nitekim,Fitchratings de Türk bankalarının risklerinin arttığı değerlendirmesini yapmıştı,
– S&P’ninkararı, diğer kredi derecelendirme kuruluşlarıüzerinde ciddi bir baskıoluşturabilir. Nitekim mevcutta, ratingkuruluşlarının kredi notlarıarasındaki fark 2 birime ulaşmış oldu.
– Bir nebze finansal çalkantılar ile üretim ve istihdamda kısmi gerileme mümkün,
Ancak, genel olarak: darbe girişimi, S&P’nin kredi notunu düşürmesi ve OHAL kararı birlikte, ekonomi üzerinde çok sınırlı bir etki göstermiş oldu. Örneğin; kredi notu ve OHAL kararı etkisiyle ilk gece (20 Temmuz) vakti tarihi 3,10 sınırını zorlayan Dolar/TL, bugün tekrar 3 seviyelerine geriliyor. Borsa’daki etkisi de %1’lerin altında… Diğer yandan; OHAL, paralel ve ihanet odakları ile mücadeleyi daha etkin kılacak ve devlet mekanizmalarının isleyişini hızlandıracaktır.
Yukarıda bahsi geçen 3 şok, 1990’larda, hatta 2000’lerin başındakarşımıza çıkmışolsaydı; ülkenin hali nice olurdu. Nitekim,1990’ların ve hatta 2000’lerin başındaki acıtecrübeler, bunu açıkseçik ortaya koyuyor. Bu sınırlı etki, Türkiye ekonomisinin aldığı yol ve geldiğinoktayıgöstermesiaçısındanoldukçaönemlidir.
Yine de, yukarıda bahsi geçen üç şokun hatırlattığı önemli bir gerçek var. Türkiye ekonomisi ile ilgili kırılganlıklar da mevcut. Ekonomideki kırılganlığıarttıran temel faktörlerinbaşında dadüşüktasarruflarıntetiklediğiyüksek cari açıkyatmaktadır. Bunun yanında, politik belirsizlik, bölgedeki siyasi gelişmeler ve beşeri sermaye de önemlisorunların bir kaçınıoluşturuyor. Kredi derecelendirme kuruluşlarınınkredi notu değerlendirmelerinde de değindiği gibi; yüksek cari açığı nedeniyle, Türkiye’nin ciddi bir dış finansman ihtiyacı var. Bu da her küçük bir sorunda, ekonominin önüne devasa bir problem olarak çıkıyor.
Diğer yandan, Türkiye’nin son 15 yıldaki en önemlikazanımı, politik istikrar oldu. 15 Temmuz gecesi girişilen darbe ile bu politik istikrara darbe vurulmak istendi.Politik istikrarın önemi, her küçük kriz veya şokta karşımıza tekrar çıkıyor. En küçük bir politik istikrarsızlıkta, ciddi ekonomik sonuçlarlakarşılaşıyoruz. Sermaye akışı kesiliyor, özel sektördeödemelerde ciddi sıkıntılaryaşanabiliyor.
Türkiye ekonomisinin önemli zayıflıklarından biri de yetişmiş kalifiye insan gücü eksikliğidir. Beşeri sermaye olarak özetleyebileceğimiz bu kaynağın eksikliği,katma değeri yüksek ürünlerin üretimi ve rekabet avantajı sağlanamaması da eğitim gibi temel konularda eksiklerimiz ve sorunlarımız ile ilgili.
Finansal, reel ve politik istikrarın sağlanması noktasında aşağıda altı çizilen noktaların önemli olduğu kanısındayım. Bu noktada da, kısa vadede atılabilecek adımların bazılarını şöyle sıralamak yanlış olmaz:
– Politik istikrarınönemi kavranarak; Başkanlık gibi radikal adımlarhızlandırılmalıdır. Koalisyon dönemlerininyarattığı belirsizlik, iççekişmeler ve karışıklıklarakıldançıkarılmamalı,
– Siyasi mekanizmalarınişlerliği ve karar alma noktalarındaki etki gücünüartıracak yeni adımlar hayata geçirilmelidir,
– Kurumsal kalitenin geliştirilmesi ve kurumlara güvenin tesisi, sürdürülmesiiçin yeni adımlaratılmalıdır. Başta ordu olmak üzere, yargı ve polis teşkilatı ile merkez bankası gibi kurumlarıngüvenirliği kaybedilmemeli,
– Tasarruflarıartıracakyapısaladımlar devam etmeli. Bu doğrultuda, tasarruflarıteşvik eden BES ve konut desteği türü yeniteşviklerindevamı,
– Aktif bir kısa vadeli sorunlarla muadele bilinci: Merkez bankasınınkısavadeli likidite sıkıntısıyaşanmamasıiçin, ek destekleyici adımlarına devam etmesi ve Maliye bakanlığının gerekli görülenteşvik, vergi ve harcamalarla destek sağlaması,
– Birçok noktada hayata geçirilmeyeçalışılanyapısal reformlar, ara vermeden devam ettirilmelidir: Uzun vadeli, sürdürülebilirbüyüme ve ekonomik gelişmişlikiçin hem gerekli hem zaruridir,
– Yeni teşvik paketleri ile katma değeriyüksekürünlerin ve sektörlerin desteklenmesiiçingerekli yeni adımlaratılmalıdır,
– Bu darbe girişimi, özgürmedyanınöneminigöstermesibakımından da önemlidir.CNN Türk, Haber Türk ve NTV gibi ulusal kanalların yayınları ve Sn.Başbakan’ın bu ekranlardan verdiği mesajlar, darbenin kaderini belirledi,
– Beşeri sermayenin artırılmasınoktasında: yükseköğrenim, mesleki eğitim ve çıraklıkeğitiminin kalitesinin yükseltilmesi ile ilgili yeni yol haritası belirlenmeli,
– Katma değerioldukçayüksek, savunma sanayi yatırımlarının ve AR-GE çalışmalarınınyoğunlaştırılması,
– Katılım ekonomisinin desteklenmesi ve büyük projelerin finansmanında bizzat vatandaşların aktif katılım göstermesinin, sahiplenmesininsağlanması ve önünün açılması;crowdfunding, Sukuk ve konvansiyonel tahvillerin kullanımı ile ilgili yeni düzenlemeler,
15 Temmuz, bu ülkeye, silkinme ve yenilenme; yeniden şaha kalkmak için bir fırsat sunuyor. 15 Temmuz sonrasının nasıl şekilleneceği, biraz da, 15 Temmuzu nasıl yorumlayacağımız ve sonrası için ne tür adımlar atacağımız ile ilgili. Ülkenin, tekrar tek vücut olarak inşa edilmesi içinkonsensüs ve işbirliğide oldukçaönemlidir. Meydanlardan, tezgâhlara ve makine başına adım adım geçme vakti…
Bilal Bagis,
